شب یلدا | تاریخچه و رسوم بلندترین شب سال در ایران

شب یلدا | تاریخچه و رسوم بلندترین شب سال در ایران

شب یلدا یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که نسل‌های مختلف آن را از گذشته‌های دور تا امروز پاس داشته‌اند. این شب که به «شب چله» هم معروف است، طولانی‌ترین شب سال به شمار می‌آید و با مجموعه‌ای از آیین‌ها، خوراکی‌ها و باورهای فرهنگی همراه است. یلدا در کنار نوروز و چهارشنبه‌سوری، بخشی مهم از هویت فرهنگی ایران را تشکیل می‌دهد. در این مطلب، به تاریخچه شب یلدا، ریشه واژه‌ها، باورهای اساطیری و آداب و رسوم این شب می‌پردازیم.

تاریخ و مفهوم شب یلدا

شب یلدا چه شبی است؟

شب یلدا از غروب آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر آغاز می‌شود و با طلوع خورشید در اول دی پایان می‌یابد. معادل یلدای ایرانی در تقویم میلادی برابر با ۲۱ دسامبر است؛ البته در سال‌های کبیسه به ۲۰ دسامبر منتقل می‌شود. این تغییر مربوط به جابه‌جایی روزهای تقویم هجری شمسی و میلادی است.

یلدا برای ایرانیان تنها یک شب بلند نیست؛ بلکه نشانه آغاز زمستان و تغییرات طبیعی زمین است. به همین دلیل ریشه جشن با پدیده‌های نجومی نیز ارتباط مستقیم دارد.

ریشه‌شناسی و مفهوم واژه یلدا

یلدا یعنی چه؟

کلمه «یلدا» واژه‌ای سریانی به معنای زایش و تولد است.  زبان سریانی در میان مسیحیان خاورمینه  رواج داشته و به مرور، این واژه وارد زبان فارسی شده است. ابوریحان بیرونی در کتاب «آثارالباقیه» از این شب با نام میلاد اکبر یاد می‌کند؛ عبارتی که اشاره‌ای مستقیم به «تولد خورشید» و آغاز افزایش طول روز دارد.

شب چله یعنی چه؟

شب چله عنوان دیگری برای یلداست. دلیل نام‌گذاری آن، آغاز چله بزرگ زمستان از روز اول دی است. در تقویم قدیمی ایرانیان، سال به چند چله تقسیم می‌شد؛ از جمله:

• چله بزرگ زمستان (۴۰ روز اول دی تا دهم بهمن)

• چله کوچک زمستان (۲۰ روز بعد از پایان چله بزرگ)

این تقسیم‌بندی‌ها بیشتر برای امور کشاورزی و تشخیص تغییرات آب‌وهوایی استفاده می‌شد. چهار روز پایانی چله بزرگ و چهار روز آغازین چله کوچک به «چهار چهار» معروف است که سردترین روزهای سال محسوب می‌شود.

تاریخچه و پیشینه شب یلدا

برخی باستان‌شناسان قدمت این آیین را تا هفت هزار سال تخمین می‌زنند. شواهدی مانند نقش قوچ، عقرب و دیگر حیوانات مرتبط با تقویم ایرانی روی سفالینه‌های باستانی، نشان می‌دهد مردم ایران از گذشته شب‌های بلند و کوتاه را رصد می‌کرده‌اند.

البته آنچه به عنوان یلدای رسمی شناخته می‌شود، بر اساس اسناد تاریخی به دوران داریوش یکم از پادشاهان هخامنشی بازمی‌گردد؛ زمانی که تقویم بابلی و مصری بر ساختار تقویم ایرانی تأثیر گذاشت.

چرایی برگزاری جشن یلدا

جدال همیشگی نور و تاریکی

در باور ایرانیان باستان، روشنایی نماد نیکی و تاریکی نشانه پلیدی بود. آن‌ها شب یلدا را شبی می‌دانستند که طولانی‌ترین زمان تاریکی در سال اتفاق می‌افتد.

اما از فردای یلدا، روزها کمی طولانی‌تر می‌شوند و این تغییر، به معنای پیروزی نور بر تاریکی تعبیر می‌شد. به همین دلیل برپایی جشن، نمادی از شادی برای غلبه روشنایی بر ظلمت بود.

تولد مهر و ارتباط آن با یلدا

یکی از روایت‌های مهم درباره یَلدا، ارتباط آن با آیین مهرپرستی (میترائیسم) است. مهر در باورهای ایران باستان ایزد نور، محبت، پیمان و عدالت بود. مهرپرستان باور داشتند که میترا در شب یلدا متولد می‌شود یا در این شب دوباره به جهان بازمی‌گردد.

میترا در تفکرات باستانی تجسم نیروهای خیر، حقیقت و عدالت بود؛ موجودی میانجی میان انسان و خدای برتر که وظیفه‌اش یاری انسان‌ها، پاسداری از راستی و پیروزی نور بر تاریکی بود.

در اسطوره‌های مربوط به میترا آمده است:

• او در غاری کوچک ظهور می‌کند.

• ظهورش با بلندتر شدن روزها همراه می‌شود.

• خورشید نماد ظاهری اوست.

این باور تا مدت‌ها در فرهنگ ایرانی نقش داشت و حتی نام ماه‌ها مانند آذر و دی نیز در ارتباط با عناصر نوری و تاریکی شکل گرفتند.

بازتاب یلدا در منابع تاریخی

ابوریحان بیرونی در «آثارالباقیه» یلدا را چنین توصیف می‌کند:

• «میلاد اکبر» یعنی تولد خورشید

• آغاز افزایش نور در چرخه سال

• مناسبتی که دیوان و نیروهای تاریکی رو به نابودی می‌روند

در «قانون مسعودی» نیز این روز را خور روز نامیده است؛ روزی که به خورشید و اهورامزدا نسبت داده می‌شود.

همچنین در کتاب واژه‌نامه «برهان قاطع» آمده است:

• یلدا شب آخر پاییز و آغاز زمستان است

• بلندترین شب سال

• برخی آن را شوم می‌دانستند و برخی مقدس

شب یلدا از نگاه نجوم

در طول نیمه دوم سال، بر اثر حرکت انتقالی زمین در چرخش بدپر خورشید  مسیر طلوع و غروب خورشید هر روز چند میلی‌متر به سمت جنوب حرکت می‌کند. نتیجه این جابه‌جایی:

• کوتاه شدن روزها

• افزایش تاریکی

در اول دی خورشید به جنوبی‌ترین نقطه‌ خود در عرض جغرافیایی ۲۳.۵ درجه جنوبی می‌رسد؛ پدیده‌ای که «انقلاب زمستانی» نام دارد. پس از آن، روند برعکس شده و روزها دوباره بلند می‌شوند. همین تغییر، پایه علمی جشن یلداست.

آداب و رسوم شب یلدا

جمع شدن کنار آتش یا کرسی

در گذشته خانواده‌ها دور آتش یا کرسی جمع می‌شدند. آتش نماد خورشید و روشنی بود و روشن کردن آن نشان احترام به نور یا وسیله‌ای برای دور کردن پلیدی و تاریکی محسوب می‌شد.

داستان‌خوانی و مثل‌گویی

قصه‌گویی یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های شب یلداست. بزرگ خانواده برای کودکان:

• داستان‌های محلی

• روایت‌های اساطیری

• حکایت‌های طنز

را تعریف می‌کرد. در مناطق مختلف ایران نیز قصه‌های بومی رواج داشته است؛ مثلاً:

• در آذربایجان قصه «حسین کرد شبستری»

• در خراسان داستان‌های شاهنامه

فال حافظ

یکی از مهم‌ترین رسوم یلدا فال حافظ است. بزرگ‌تر مجلس دیوان را باز می‌کند و با خواندن غزل، حال و هوای جمع را تغییر می‌دهد. بیشتر اشعار حافظ حالتی امیدبخش و معنوی دارند که سبب می‌شود فال‌های شب یلدا معمولاً شادی‌آور باشند.

شاهنامه‌خوانی

شاهنامه‌خوانی و نقالی از رسوم بسیار قدیمی یلدایی است. روایت‌های حماسی مانند جنگ رستم و اسفندیار یا داستان سهراب در این شب خوانده می‌شود. هرچند امروزه این رسم کمتر رواج دارد، اما هنوز در برخی خانواده‌ها پابرجاست.

در دنیای امروز برخی از کاربران تلفن های همراه  اپلیکیشن های مربوط به شعر خوانی و فال گیری را روی دستگاه خود نصب می کنند تا دسترسی سریع تری به محتویات اشعار  داشته باشند. در فضای گوشی  های آیفون اپل نیز اپلیکیشن های جهت  شعر خوانی و فال گیری عرضه شده است:

• اپلیکیشن فال و دیوان حافظ برای  گوشی آیفون

سفره و خوراکی‌های شب یلدا

 در دوران باستان (مطابق رسوم زرتشتیان) سفره‌ای به نام مَیزد پهن می‌کردند که شامل:

• میوه‌های تازه و خشک

• لرک (آجیل مخصوص زرتشتیان)

• آتشدان

• بخوردان

• برسَم (نماد دعاخوانی)

بود. هدف از پهن کردن این سفره، برکت و شادی در آغاز زمستان بود.

میوه‌های شب یلدا و نمادهای آن

در سفره امروزی یلدا، میوه‌هایی با رنگ سرخ نقش اصلی را دارند؛ چراکه رنگ قرمز نماد خورشید محسوب می‌شود.

انار

• نماد شادی، روشنایی و برکت

• رنگ قرمز آن نماد خورشید

• دانه‌های فراوان آن نشان‌دهنده‌ زایش و فراوانی

هندوانه

هندوانه نیز مانند انار جایگاه مهمی در سفره یلدا دارد. باور قدیمی این است که خوردن هندوانه بدن را در برابر سرمای زمستان مقاوم می‌کند.

آجیل

آجیل شب یلدا شامل خشکبار و دانه‌هایی است که در گذشته نماد نعمت، برکت و روزی بوده‌اند.

همچنین برخی خانواده های ایرانی در سفره شب یلدا  توت خشک، انجیر، برگه هلو و زردآلو، میوه‌هایی چون سیب و پرتقال  و انواع شیرینی را قرار می دهند. همه این‌ها جنبه نمادین دارند و نشانه، برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. یکی از تنقلات محبوب شب یلدا میوه‌های خشک شده است.

شب یلدا تنها یک جشن ساده نیست؛ بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی ایرانیان است. این شب نماد غلبه روشنایی بر تاریکی، تولد دوباره خورشید و آغاز امید در دل زمستان است. هرچند بسیاری از آیین‌های یلدا با گذشت زمان تغییر کرده‌اند، اما روح اصلی آن—یعنی جمع شدن خانواده‌ها، شادی، قصه‌گویی و احترام به ارزش‌های مشترک—همچنان باقی مانده است.